Bối cảnh vấn đề

    Đầu tiên, trong kỷ nguyên Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (4.0), đất hiếm là nguyên liệu chiến lược cho các ngành công nghệ hiện đại. 17 nguyên tố hóa học có từ tính và điện hóa đặc biệt trong đất hiếm là thành phần không thể thiếu cho mọi ngành công nghệ cao như điện tử, chất bán dẫn, quang điện... Đất hiếm còn là nguồn nguyên liệu để chế tạo nam châm vĩnh cửu cho động cơ điện, xe điện; chế tạo vũ khí, thiết bị y tế và các thiết bị thông minh khác... Đất hiếm được ví như “dầu mỏ của kỷ nguyên số”, là đòn bẩy kinh tế và quyền lực chính trị, hiện diện ở khắp mọi nơi, âm thầm vận hành thế giới hiện đại. Quốc gia nào nắm quyền thống trị, sở hữu tài nguyên, công nghệ khai thác, tinh luyện và quyền phân phối đất hiếm sẽ có tác động lớn tới chuỗi sản xuất toàn cầu và vị thế trong quan hệ quốc tế.

    Thứ hai, theo Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA), hiện nay Trung Quốc kiểm soát 60% sản lượng khai thác và hơn 90% sản lượng tinh chế đất hiếm trên toàn cầu[1]. Nhiều nền kinh tế lớn trên thế giới phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc, trong đó có Mỹ. Giai đoạn 2020-2023, Mỹ nhập khẩu tới 70% lượng đất hiếm từ Trung Quốc, do đó nền kinh tế, công nghệ và quốc phòng phụ thuộc chặt chẽ vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc. Ước tính, chỉ cần gián đoạn 10% sản lượng đất hiếm cũng có thể khiến nền kinh tế Mỹ thiệt hại đến 150 tỷ USD[2]. Với vị thế gần như độc quyền, Trung Quốc đã sử dụng đất hiếm như một công cụ quan trọng bậc nhất, một “vũ khí” có sức nặng, buộc Mỹ phải “chùn bước” trong cuộc chiến thương mại với Trung Quốc đầu năm 2025 đến nay.

    Ba là, nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm mới theo hướng giảm phụ thuộc vào Trung Quốc là một bước đi tất yếu, nhằm khắc phục điểm yếu chiến lược của Mỹ, đồng thời gia tăng sức răn đe và khả năng áp đặt trong quan hệ với Trung Quốc ở hiện tại và tương lai. Một khi không còn phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc, Mỹ có thể mạnh tay áp đặt thuế quan ở mức cao mà không quá lo ngại bị trả đũa bằng việc cắt nguồn cung đất hiếm. Đó cũng chính là cơ sở để Mỹ duy trì ưu thế chiến lược trong cuộc cạnh tranh, bao vây, kiềm chế đối thủ.

    Các bước đi hướng tới tự chủ của Mỹ

    Để xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm mới theo hướng giảm phụ thuộc vào Trung Quốc, một mặt Mỹ khôi phục, xây dựng lại hoạt động khai thác đất hiếm ở trong nước, mặt khác tăng cường hợp tác với các đồng minh, đối tác trên thế giới.

    Ở trong nước, những năm gần đây Chính phủ Mỹ đã hỗ trợ để hồi sinh mỏ đất hiếm lớn và duy nhất hiện nay là Mountain Pass ở bang California sau nhiều năm đóng cửa. Đây là một phần trong kế hoạch của Washington nhằm gây dựng lại sự hiện diện của Mỹ trong ngành khai khoáng thiết yếu này.

    Tháng 7/2025, Bộ Quốc phòng Mỹ mua 15% cổ phần của công ty MP- Materials, công ty khai thác đất hiếm lớn nhất nước này để tăng cường khả năng tự chủ nguồn cung đất hiếm. Đến đầu tháng 11/2025, Chính phủ Mỹ ký thỏa thuận trị giá 1,4 tỷ USD với 2 công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực đất hiếm là Vulcan Elements và ReElement Technologies, nhằm thúc đẩy phát triển nguồn cung nam châm đất hiếm trong nước, giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc[3].

    Ngày 3/11/2025, Bộ trưởng Thương mại Mỹ Howard Lutnick tuyên bố “Chúng tôi đang tập trung cao độ vào việc đưa ngành sản xuất khoáng sản quan trọng và đất hiếm trở lại nước Mỹ, bảo đảm chuỗi cung ứng của Mỹ mạnh mẽ, an toàn và hoàn toàn đáng tin cậy”[4].

    Cùng với việc thúc đẩy nguồn cung đất hiếm trong nước, chính quyền Tổng thống Donald Trump xúc tiến mạnh mẽ các hoạt động ngoại giao với các đồng minh và đối tác nhằm tìm kiếm nguồn cung đất hiếm mới. Dưới đây là một số trường hợp điển hình từ đầu năm 2025 đến nay.

    Cuối tháng 4/2025, Mỹ ký thỏa thuận khoáng sản với Ukraine. Theo đó, Mỹ sẽ tham gia Quỹ Đầu tư tái thiết Ukraine sau khi xung đột Nga - Ukraine chấm dứt để đổi lấy quyền ưu tiên khai thác các mỏ kim loại chiến lược như đất hiếm, dầu và khí đốt. Mỹ dùng con bài viện trợ quân sự để buộc Ukraine ký thỏa thuận này ngay trong hoàn cảnh nước này đang phải vật lộn trong cuộc xung đột với Nga cho thấy khát vọng và quyết tâm của Mỹ trong việc mở rộng nguồn cung đất hiếm.

    Tháng 9/2025, Mỹ và Pakistan đã ký một thỏa thuận đất hiếm lịch sử. Theo thỏa thuận, USSM, một công ty có trụ sở tại Missouri chuyên về tái chế và chế biến các khoáng sản quan trọng, sẽ đầu tư gần 500 triệu đô la Mỹ vào Pakistan để thăm dò, phát triển và tinh chế đất hiếm và các khoáng sản quan trọng.

    Ngày 20/10/2025, Mỹ và Australia ký thỏa thuận hợp tác khoáng sản thiết yếu, trong đó có đất hiếm với tổng giá trị lên đến 8,5 tỷ USD. Trong đó, Bộ Quốc phòng Mỹ sẽ đầu tư vào việc xây dựng một nhà máy tinh chế gallium tại miền Tây Australia. Thỏa thuận này đặt giá sàn cho khoáng sản thiết yếu, bao gồm các cam kết về quyền bao tiêu dài hạn, đảm bảo đầu ra cho sản phẩm nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp phương Tây và loại bỏ rủi ro nếu Trung Quốc bán phá giá. Đây là thỏa thuận lớn, phản ánh nỗ lực của Mỹ trong việc xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm mới.

    Tổng thống Mỹ Donald Trump và Thủ tướng Australia Anthony Albanese ký thỏa thuận về đất hiếm và khoáng sản quan trọng, ngày 20/10/2025.

    Cuối tháng 10/2025, bên lề Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 47 diễn ra ở Malaysia, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã ký các thỏa thuận với các nước Malaysia, Camphuchia, Thái Lan về hợp tác khoáng sản thiết yếu, trong đó chủ yếu nhằm vào đất hiếm.

    Sau khi rời Đông Nam Á, Tổng thống Mỹ đã đến Nhật Bản để ký thỏa thuận về đất hiếm với quốc gia này vào ngày 28/10/2025. Theo thỏa thuận, hai nước sẽ sử dụng các công cụ chính sách kinh tế và phối hợp đầu tư để đẩy nhanh chuỗi cung ứng đất hiếm.

    Bên cạnh đó, Mỹ tiếp tục phối hợp cùng nhiều đồng minh và đối tác khác, đặc biệt là với các nước G7 và Liên minh châu Âu (EU) để xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm mới theo hướng giảm phụ thuộc vào Trung Quốc.

    Thuận lợi

    Trước hết, Mỹ có nền tảng công nghệ khai thác hiện đại và kinh nghiệm dày dặn. Ở thập niên 1980, Mỹ từng là quốc gia dẫn đầu thế giới trong khai thác và chế biến đất hiếm, với trung tâm là mỏ Mountain Pass ở California. Dù sau đó hoạt động sản xuất bị thu hẹp do chi phí lao động cao và quy định môi trường nghiêm ngặt, song năng lực công nghệ vẫn được duy trì và đang được khôi phục mạnh mẽ trong thập niên 2020. Năm 2024, Mỹ sản xuất được 45.000 tấn đất hiếm, đứng thứ hai thế giới, so với 270.000 tấn của Trung Quốc[5]. Điều này chứng tỏ nước này vẫn giữ vai trò đáng kể trong chuỗi khai thác.

    Thứ hai, Mỹ có tiềm lực tài chính mạnh mẽ là điều kiện thuận lợi để xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm mới. Với quy mô nền kinh tế lớn nhất thế giới, cùng thị trường vốn sâu rộng và khả năng huy động nguồn lực tư nhân cao, Mỹ có đủ tiềm năng tài chính để đầu tư mạnh vào khai thác, chế biến và phát triển công nghiệp đất hiếm. Sức mạnh tài chính giúp Mỹ có thể chịu đựng chi phí khai thác và chế biến cao do yêu cầu bảo vệ môi trường nghiêm ngặt, đồng thời đầu tư vào nghiên cứu công nghệ khai thác, tinh chế đất hiếm.

    Thứ ba, Mỹ sở hữu mạng lưới đồng minh và đối tác rộng lớn nhất thế giới. Mỹ là quốc gia có hệ thống đồng minh rộng khắp và mạnh nhất trên thế giới. Đây là ưu thế mà không quốc gia nào có được. Các liên kết chiến lược với Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và Liên minh châu Âu là nền tảng quan trọng để Mỹ chia sẻ công nghệ, mở rộng nguồn cung, hình thành chuỗi cung ứng đất hiếm mới tách biệt với Trung Quốc.

    Thách thức

    Thứ nhất, trữ lượng đất hiếm trong nước của Mỹ không lớn và phụ thuộc chặt chẽ vào nguồn cung bên ngoài. Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ, Mỹ chỉ có khoảng 1,9 triệu đất hiếm (so với 44 triệu tấn ở Trung Quốc, 21 triệu tấn ở Brazil..), tập trung chủ yếu tại mỏ Mountain Pass ở California. Trữ lượng này không đủ để khai thác lâu dài với khối lượng lớn. Ngoài ra, mối quan hệ giữa Mỹ với một số đồng minh, đối tác không phải lúc nào cũng ổn định do có những khác biệt lợi ích kinh tế và chính trị. Điều này khiến Mỹ gặp khó trong việc hình thành chuỗi cung ứng đất hiếm độc lập và bền vững.

    Thứ hai, bài toán môi trường là rào cản lớn trong việc phát triển ngành đất hiếm của Mỹ. Các quy định nghiêm ngặt về bảo vệ môi trường khiến quá trình khai thác và tinh chế đất hiếm tại Mỹ gặp nhiều hạn chế. Việc xử lý chất thải phóng xạ, nước thải chứa kim loại nặng… làm gia tăng chi phí sản xuất, khiến giá thành đất hiếm của Mỹ cao hơn đáng kể so với Trung Quốc. Do đó, dù có tiềm lực công nghệ và tài chính, Mỹ vẫn phải cân nhắc giữa lợi ích kinh tế, chiến lược với yêu cầu phát triển bền vững và bảo vệ môi trường.

    Thứ ba, việc khai thác và chế biến đất hiếm đòi hỏi thời gian và đầu tư dài hạn. Xây dựng chuỗi giá trị đất hiếm không chỉ là vấn đề mở mỏ, mà còn liên quan đến công nghệ tinh luyện. Mỗi giai đoạn, từ thăm dò, khai thác, chế biến đến thương mại hóa đều cần thời gian hàng năm, thậm chí nhiều năm mới đạt hiệu quả. Dù Mỹ đang tăng tốc và đạt được những thành công nhất định thì việc xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm độc lập vẫn là thách thức lớn. Mặc dù vậy, triển vọng trong việc xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm mới theo hướng giảm phụ thuộc vào Trung Quốc là khá tươi sáng về trung hạn và dài hạn. Hệ quả của điều này có thể càng khiến sự phân tuyến hơn nữa về công nghệ, an ninh và kinh tế của Mỹ và Trung Quốc trong tương lai.