Ngưỡng thuế và công bằng thuế

Chủ nhân bài viết hỏi về cách tố giác một cá nhân mà người này biết có doanh thu cao nhưng đóng thuế rất ít. Thay vì nhận được hướng dẫn về pháp lý, người này bị đám đông "vùi dập" tơi tả.

"Bẩn tính thế", "Ông cũng chẳng tốt đẹp gì đâu"... Có nhiều bình luận như vậy, và phần lớn nhận được nhiều lượt thích.

Từ bao giờ, việc đòi hỏi bình đẳng trong tuân thủ pháp luật lại bị coi là "chơi bẩn"?

Câu chuyện phơi bày một vết nứt trong tư duy về công bằng và trung thực. Người tố giác mong muốn một sân chơi công bằng: anh kiếm nhiều, anh phải đóng nhiều. Nhưng nhiều người ngầm ủng hộ sự gian dối, bởi sâu thẳm trong họ tồn tại niềm tin rằng hệ thống thuế hiện tại chưa đủ công bằng để họ có thể sống sót nếu hoàn toàn trung thực.

Hai phạm trù này chính là chìa khóa để giải mã những bất cập trong dự thảo Luật Thuế thu nhập cá nhân quy định ngưỡng doanh thu chịu thuế là 200 triệu đồng. Ngưỡng này đã được nâng lên từ mức 100 triệu đồng trước đó, theo Luật Thuế giá trị gia tăng 2024 (ngưỡng của hai loại thuế bằng nhau).

Ở một chiều, để thuế công bằng, người nộp phải trung thực. Chúng ta phải thừa nhận một thực tế phũ phàng: sự thiếu trung thực của người nộp thuế đang làm méo mó bức tranh chính sách, khiến nhà quản lý không thể đưa ra quyết định công bằng.

Nhiều năm qua, cơ chế thuế khoán (ấn định mức thuế dựa trên doanh thu ước tính) đã tạo ra một vùng xám lớn. Doanh thu khoán thường là kết quả của sự "thỏa thuận" hơn là con số thực tế. Khi dữ liệu đầu vào thiếu chính xác, Bộ Tài chính sẽ gặp khó khăn trong việc đánh giá đúng sức khỏe của hộ kinh doanh.

Việc đề xuất ngưỡng 200 triệu đồng có thể đã dựa trên những dữ liệu lịch sử chưa đầy đủ này. Giải trình trước Quốc hội, cơ quan soạn thảo đưa ra con số 44,4% hộ kinh doanh có doanh thu thấp hơn ngưỡng 200 triệu đồng - con số bị cho là xa rời thực tế. Nếu dựa vào con số "ảo" để làm chính sách "thực", sẽ không bao giờ có sự công bằng.

Sự thiếu trung thực còn tạo ra hiện tượng "tập trung quanh ngưỡng" (bunching). OECD và IMF đều cảnh báo sẽ có tình trạng duy trì số liệu có chủ đích ngay sát dưới ngưỡng thuế để tận dụng ưu đãi. Hơn thế, còn có thủ đoạn chia nhỏ doanh thu bằng cách vận hành cùng lúc nhiều cơ sở kinh doanh dưới ngưỡng. Ví dụ gần đây tại Việt Nam là trường hợp Hoàng Hường - người bị khởi tố với cáo buộc vi phạm quy định về kế toán, trong đó có hành vi "áp" doanh thu cho các hộ kinh doanh để trốn thuế.

Gian lận thuế tạo ra sự cạnh tranh bất bình đẳng. Những người làm ăn chân chính, muốn mở rộng quy mô và nộp thuế đầy đủ sẽ bị thua thiệt về chi phí so với những kẻ cố tình "giả nghèo".

Để giải quyết bài toán này, cần có quy định về tính gộp doanh thu đối với các cá nhân liên quan hoặc biện pháp phát hiện, xử lý việc tách doanh thu. Nếu không, "cá mập" sẽ xé lẻ mình thành bầy "cá lòng tong" để luồn qua khe cửa hẹp của ngưỡng ưu đãi.

Ở chiều ngược lại, thuế phải công bằng, người nộp mới trung thực. Khi ngưỡng thuế đe dọa trực tiếp đến chén cơm manh áo, sự gian dối trở thành cơ chế phòng vệ tự nhiên.

Thứ nhất, con số 200 triệu chưa đảm bảo mức sống tối thiểu hợp lý, tạo ra sự bất công so với người làm công ăn lương. Doanh thu 200 triệu/năm tương đương 16,6 triệu/tháng. Với tỷ suất lợi nhuận ròng trung bình của ngành thương mại nhỏ lẻ khoảng 5% (lấy theo tỷ lệ ngầm định để xây dựng tỷ lệ thuế 1% trên doanh thu), thu nhập thực tế của chủ hộ chỉ khoảng 830 nghìn đồng/tháng.

So sánh với một nhân viên văn phòng thu nhập 11 triệu/tháng hoàn toàn không phải đóng một đồng thuế TNCN nào thì sẽ thấy khoảng cách đáng kể. Khi người dân nhìn thấy sự chênh lệch phi lý này, họ sẽ cảm thấy bị đối xử bất công và tìm cách "lách".

Thứ hai, ngưỡng 200 triệu đang được áp dụng "cào bằng", gây ra sự bất bình đẳng ngang (giữa các hộ kinh doanh với nhau). OECD cho rằng khi thuế được tính trên doanh thu, đơn vị có biên lợi nhuận cao hơn sẽ được lợi về thuế hơn.

Bác sĩ mở phòng khám tư hay người cho thuê nhà thường có biên lợi nhuận cao, trong khi tiệm tạp hóa có biên lợi nhuận mỏng. Hai bên có cùng doanh thu thì lợi nhuận bắt đầu phải chịu thuế sẽ chênh lệch lớn. Chủ tạp hóa cảm thấy mình đang phải gánh vác nghĩa vụ nặng nề hơn nhiều so với bác sĩ, và đó là mầm mống triệt tiêu sự trung thực.

Vì vậy, thiết kế ngưỡng phải dựa trên lợi nhuận ngầm định, phù hợp với mục đích đánh thuế vào thu nhập. EU cho phép các nước trong khối đặt các ngưỡng chịu thuế giá trị gia tăng riêng cho mỗi ngành nghề. Còn theo IMF, cơ chế thuế tính trên doanh thu nên loại trừ áp dụng với các cá nhân hành nghề chuyên nghiệp như bác sĩ, luật sư - đối tượng có tri thức, doanh thu cao.

Đề xuất cho phép lựa chọn tính thuế trên lợi nhuận thay cho doanh thu mới đây có thể giúp người dân cảm thấy công bằng hơn. Tuy nhiên, các chi phí tuân thủ như kế toán, khai thuế có thể là gánh nặng lớn khiến tính thuế trên doanh thu được ưu tiên, đặc biệt là với các hộ có doanh thu thấp.

Thứ ba, ưu đãi cho nhóm dưới ngưỡng tạo ra lợi thế cạnh tranh cho nhóm này so với nhóm vượt. OECD cảnh báo điều này vốn xung đột với nguyên tắc bình đẳng và có thể không khuyến khích phát triển. Hậu quả là chúng ta vẫn có các cơ sở kinh doanh "không chịu lớn", vì lớn lên đồng nghĩa với việc giảm năng lực cạnh tranh do gánh nặng chi phí tăng vọt. Động lực phát triển bị triệt tiêu bởi chính cơ chế được sinh ra để hỗ trợ.

Theo đó, cần quy định một ngưỡng có sự cân bằng, kết hợp với tỷ lệ thuế để tạo ra chênh lệch lợi ích không quá cách biệt. Việt Nam có thể tham khảo cơ chế "chuyển tiếp mềm" (soft transition) của Liên minh Châu Âu (EU). Theo đó, khi hộ kinh doanh vừa vượt ngưỡng, họ không bị áp thuế ngay lập tức trong năm vượt ngưỡng. Điều này khuyến khích sự trung thực: người dân dám ghi nhận doanh thu thật mà không sợ bị "sốc" thuế.

Cuối cùng, việc xây dựng ngưỡng thiếu cơ sở khoa học rõ ràng sẽ tạo ra tâm lý phản kháng. Khi người nộp thuế cảm thấy con số đưa ra chưa đủ căn cứ, họ sẽ tự cho mình cái quyền "mặc cả" với pháp luật.

Các chuyên gia của IMF khuyến nghị ngưỡng chịu thuế với lợi nhuận nên cao hơn mức sinh hoạt tối thiểu hợp lý. Số liệu trung bình quan sát ở các nước OECD là 25% trên mức thu nhập trung bình. Nếu tính trên doanh thu, có thể tham khảo ngưỡng doanh thu chịu thuế GTGT tối đa được EU áp dụng cho các nước trong khối từ năm 2025 là 85.000 EUR, bằng khoảng 22% doanh thu bình quân của nhóm doanh nghiệp nhỏ đến siêu nhỏ.

Công bằng và trung thực là cặp phạm trù không thể tách rời trong văn minh thuế. Một hệ thống thuế tốt không phải là hệ thống thu nhiều hay ít, mà là hệ thống nuôi dưỡng được niềm tin.

Bộ Tài chính cho biết sẽ tiếp tục nghiên cứu, điều chỉnh để nâng ngưỡng nộp thuế. Nhưng nếu không giải quyết các bất cập về phương pháp tính và lộ trình chuyển tiếp, chúng ta vẫn sẽ luẩn quẩn. Người dân tiếp tục gian dối vì thấy bất công, và nhà nước sẽ tiếp tục ra các quy định siết chặt vì thấy dân gian dối.

Để việc đóng thuế trở thành niềm tự hào đóng góp thay vì gánh nặng phải trốn tránh, chính sách thuế cần một tư duy nhân văn và khoa học hơn, khiến sự trung thực trở nên "có lợi", hoặc ít nhất, không phải trả giá quá đắt như hiện nay.