Kỳ tài của nghệ thuật hội họa
Họa sĩ Bùi Trang Chước tên thật là Nguyễn Văn Chước, sinh ngày 21/5/1915 tại thôn Phú Xá, xã Phú Thượng, huyện Từ Liêm (nay là phường Phú Thượng, quận Tây Hồ), thành phố Hà Nội.
Từ năm 1936-1941, ông học và tốt nghiệp xuất sắc Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, khóa 11. Ra trường, ông được mời về giảng dạy tại Trường Kiến trúc Đà Lạt. Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, họa sĩ Bùi Trang Chước cùng gia đình chuyển ra Hà Nội và giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Hà Nội. Toàn quốc kháng chiến, ông lên Việt Bắc theo cách mạng, giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Liên khu Việt Bắc.
Một dấu ấn nổi bật khác họa sĩ Bùi Trang Chước là sáng tác các mẫu huân, huy chương, ghi nhận những chiến công rực rỡ, những thành quả lao động đáng tự hào với mỗi tập thể, cá nhân được trao tặng, như: Huân chương Sao Vàng, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập, Huân chương Kháng chiến… Ông cũng là tác giả của các loại huy hiệu, trong đó có Huy hiệu Chủ tịch Hồ Chí Minh phục vụ cho chuyến bay vào vũ trụ của Việt Nam-Liên Xô năm 1980 mà anh hùng Phạm Tuân đã mang lên vũ trụ. Ông cũng là người vẽ biểu tượng của Tổng công đoàn Việt Nam, nay là Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam, biểu tượng kỷ niệm Ngày Thương binh-Liệt sĩ… Đặc biệt, bố cục mặt tiền Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng là thiết kế của ông. Các mẫu này sẽ mãi mãi trường tồn cùng đất nước.
Mẫu Quốc huy của danh họa Bùi Trang Chước, tư liệu gia đình của danh họa.
"Tôi vẽ mẫu Quốc huy"
Tổng Bí thư Tô Lâm xem các tác phẩm hội họa tại nhà cố họa sĩ Bùi Trang Chước. Ảnh: TTXVN
Việc sáng tác Quốc huy Việt Nam được tiến hành vào những năm 1950 khi nước ta mở rộng quan hệ với các nước, khẳng định chủ quyền dân tộc thông qua hoạt động ngoại giao. Ngày 28/1/1951, Bộ Ngoại giao có công văn gửi Ban Thường trực Quốc hội về việc sáng tác Quốc huy. Ngay sau đó, cuộc thi sáng tác mẫu Quốc huy được phát động và thu hút đông đảo họa sĩ trong cả nước tham gia. Trong số các bản vẽ tham dự cuộc thi sáng tác, 15 bản phác thảo mẫu Quốc huy Việt Nam của họa sĩ Bùi Trang Chước được chọn, trình Thủ tướng Chính phủ vào tháng 10/1954.
Trong bản Di bút "Tôi vẽ mẫu Quốc huy" viết ngày 26/4/1985, họa sĩ Bùi Trang Chước đã kể về hành trình sáng tạo mẫu Quốc huy của mình. Theo đó, ông đã vẽ 112 bản phác thảo mẫu (gồm 57 bản chì và 55 bản màu) từ năm 1953-1955. Họa sĩ viết: "Năm 1953, nhân dịp Nhà in Bộ Tài chính biệt phái tôi một thời gian để vẽ mẫu Bằng và Huân chương cho Chính phủ, đồng chí Trịnh Xuân Côn, Ban Pháp chế Phủ Thủ tướng phụ trách bộ phận Huân chương, đã đưa cho tôi một số mẫu Quốc huy của các nước xã hội chủ nghĩa làm tài liệu tham khảo để tôi phác thảo mẫu Quốc huy của ta.
Phác thảo mẫu Quốc huy Việt Nam cuối cùng của tôi hồi đó là trình bày theo hình tròn, hai bên chung quanh là các bông lúa Việt Nam, có mấy bông rủ vào bên trong ôm cái đe ở giữa phía dưới, tượng trưng cho công-nông nghiệp, dưới đe là dải lụa sau này có chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hai đầu dải lụa quấn hai bên bông lúa từ dưới lên mỗi bên hai đoạn.
Ở giữa phía trên trong nền là ngôi sao vàng trên nền đỏ. Dưới ngôi sao gần giữa trung tâm nền là vòng cung mặt trời, có tia chiếu sáng chung quanh, gợi nên hình ảnh của buổi bình minh...
Các mẫu này sau đó được trình Bác Hồ, Bác chọn góp ý: Hình tượng cái đe là thủ công nghiệp cá thể, nên dùng hình tượng tượng trưng cho nền công nghiệp hiện đại"...
Sau khi chỉnh sửa theo góp ý của Bác Hồ, trong Di bút của mình, họa sĩ Bùi Trang Chước viết: "Mẫu Quốc huy lần này tôi cũng vẽ hình tròn, chung quanh hai bên có thêm những bông lúa kéo dài lên trên tiếp giáp với nhau ở đỉnh trục đường vòng tròn, hai bên vẫn giữ những bông lúa rủ xuống vào trong ôm lấy bánh xe thay cho cái đe, ở phía dưới, dải lụa ở giữa có chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hai đầu dải lụa vẫn quấn lên các bông lúa mỗi bên hai đoạn, gốc các bông lúa bắt chéo nhau tạo thành đế Quốc huy thót hai đầu cho gọn.
Mẫu Quốc huy sau khi chỉnh sửa đã được Trung ương duyệt và có ý kiến chỉ đạo chỉnh sửa một số chi tiết nhỏ. Nhưng khi đó, họa sĩ Bùi Trang Chước nhận nhiệm vụ tuyệt mật của Chính phủ là vẽ và in tiền, do vậy, việc chỉnh sửa một vài chi tiết này đã được giao cho họa sĩ Trần Văn Cẩn thực hiện.
Đến ngày 14/1/1956, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 254-SL về việc ban bố mẫu Quốc huy nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Kèm theo đó là Phụ lục số 1 và 2 in mẫu vẽ Quốc huy có tô màu vàng kim nhũ và Quốc huy không tô màu.
Sau khi đất nước thống nhất, ngày 2/7/1976, Quốc hội khóa VI quyết định chọn Quốc kỳ, Quốc ca, Quốc huy của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Mẫu Quốc huy được sửa đổi phần Quốc hiệu: dải lụa mềm phía dưới mang dòng chữ in hoa Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Hiến pháp năm 2013 mô tả Quốc huy tại khoản 2 Điều 13 như sau: "Quốc huy nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam hình tròn, nền đỏ, ở giữa có ngôi sao vàng năm cánh, xung quanh có bông lúa, ở dưới có nửa bánh xe răng và dòng chữ Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam".
Năm 2022, họa sĩ Bùi Trang Chước được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật (đợt 6) với các tác phẩm: thiết kế mẫu Quốc huy Việt Nam, thiết kế mẫu "Huân chương" - Huân chương Sao Vàng, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập, Huân chương Lao động và tác phẩm "Khu gang thép Thái Nguyên".
Họa sĩ Bùi Trang Chước cũng được Trung tâm tiểu sử quốc tế Cambridge của Liên hiệp Vương quốc Anh vinh danh vì sự nghiệp cống hiến của ông trong hội họa; có tên trong danh sách "Danh nhân quốc tế" của tổ chức Who's Who (Ai là Ai) xuất bản lần thứ 13 (năm 1999) và trong danh sách "Những người xuất chúng vì quốc tế" xuất bản lần thứ 7 (năm 1998).
Năm 1992, họa sĩ Bùi Trang Chước yên nghỉ trên quê hương Phú Thượng, Hà Nội. Cạnh đó là con phố yên bình mang tên ông.
